Kontrqchnia #2: O bohaterach

Abstrahując od dyskusji o zasadności porad pisarskich, jaka wytworzyła się pod ostatnią Qchnią Artystyczną, odniosę się wreszcie do tego, co naprawdę powinno nas w tym felietonie interesować, czyli do tezy Malakha. Teza konkretna, a więc podatna na polemikę - którą niniejszym z chęcia podejmę:

"Możecie opisywać przygody wielkich wojowników, ale nie zapomnijcie od czasu do czasu spuścić im porządnego lańska, żeby przypomnieć czytelnikom, że heros też krwawi."

Czy wiarygodny heros powinien krwawić? A właściwie: czy krwawienie faktycznie uczyni go wiarygodnym? Przypominam sobie Johna McClane* w Szklanej Pułapce (capo di tutti cappi wszystkich "niezniszczalnych"**) i mam przed oczami widok zakrwawionego, pobitego i brudnego kolesia w za małych butach. Cieżko mi jednak wskazać moment w trakcie oglądania filmu, kiedy wątpiłem w to, że John skopie wszystkim tyłki i wyjdzie z tego cało.

Nie zmienia tego także fakt, że chyba w każdej części podwija mu się noga: wreszcie zostaje dorwany przez "Tych Złych", jest zdany na ich łaskę, związany albo gdzieś zamknięty, z pistoletem przytkniętym do głowy albo uwięziony w pomieszczeniu, które za chwilę wybuchnie, a przy okazji ktoś z jego rodziny zostaje porwany i grozi mu równie nieciekawy los. Taki moment jest oczywiście konieczny dla fabuły. Gdyby główny bohater wszedł i powystrzelał wszystkich bez najmniejszych problemów, widzowie ziewali by z nudów.

Ale nie czyni to wcale bohatera serii Die Hard, ani żadnego z jego licznych klonów mniej niezniszczalnymi. Ot, to po prostu element wymagany dla zbudowania chwilowego napięcia, który nie tyle sprawia, że martwimy się o los bohatera, raczej zastanawiamy: jak on z tego wybrnie? W przypadku powieści określenie „chwilowe” należy oczywiście rozumieć nieco bardziej elastycznie, ale reszta pozostaje bez zmian: nie czytałem jeszcze drugiego tomu Pana Lodowego Ogrodu, ale stawiam diamenty przeciwko orzechom, że Vuko w tej części przestaje być drzewem, prawda? ;) Wątpię takze, żeby ktokolwiek miał wątpliwości, że Geralt pozbiera się po walce z Vilgefortzem itd.

Oczywiście, Malakh ma rację: nawet jeśli końcowy wynik historii jest jasny, warto czasem naszego bohatera poobijać. Niezniszczalność jest fajna tylko jeśli ma swoje konkretne powody (Dr Manhattan w Watchmenach, Żelazny Generał u Dukaja), w innych wypadkach powoduje to właśnie, o czym mówiłem na początku: ziewanie czytelnika w trakcie najgorętszej akcji. Jednakowoż nie uważam, by budowało to jakąś szczególną troskę o bohatera, ani nie sprawiało, że staje się bardziej wiarygodny. Co jednak może wywołać taką reakcję, jeśli nie ryzyko porażki?

Ofiara.

Bohater wygra, to raczej pewne.*** Pytanie brzmi: co musi poświęcić, żeby tego dokonać? To właśnie cena zwycięstwa jest tym, co nadaje wyzwaniu mięsistości. A przy tym chwyt ten daje szeroki manewr działań, bo i różnie pojęcia ofiary można rozumieć: wachlarz możliwości rozciąga się od [teraz będą spojlery!] śmierci towarzyszy lub bliskich (akcja na zamku Stygga w Wiedźminie, śmierć Boromira we Władcy Pierścieni), przez uszkodzenia ciała (John Hartigan na początku w Sin City: Ten Żółty Drań), utratę sprzętu (tu brak mi przykładu, ale chodzi oczywiście o cenny sprzęt: artefakt albo coś istotnego dla fabuły****), honoru lub dobrego imienia (Batman w Mrocznym Rycerzu), osobowości (Nicolas Hunt w Czarnych Oceanach), człowieczeństwa (Wikus van de Merwe w Dystrykcie 9), aż po poświecenie własnego życia (Hartigan i Marv w Sin City).

Zauważmy: jeśli bohater nie płaci ofiary, zwycięstwo nic go nie kosztuje. Powoduje to efekt rodem z dedeków: wpadamy do podziemi, nabijamy pedeki, rany ekspresowo leczymy, w razie śmierci wskrzeszamy, w efekcie głupotą by było do podziemi nie wchodzić - ryzyko żadne, za to zysków dużo. Jeśli pojawia się koszt, którym trzeba okupić wygraną, bohater przestaje być czołgiem zbiajającym kolejne przeszkody siłą rozpędu („jestem bohaterem, więc podejmuję wyzwania”), a zaczyna naprawdę decydować o własnym losie („podejmuję wyzwania, więc jestem bohaterem”), przynajmniej takie wrażenie zyskuje czytelnik: mógł odpuścić i nie narażać się, ale postanowił działać i ponosi tego konsekwencje.

Oczywiście, tu dochodzi jeszcze jeden element nad którym należy się zastanowić: czy bohater jest świadomy ryzyka przed podjęciem wyzwania? Czy uświadomił je sobie i podjął już w trakcie? A może nie był świadom w ogóle? Zrobił to dobrowolnie czy to coś zupełnie niezależnego od niego? A może wynik jego błędu? Odpowiednie rozstrzygnięcie tych decyzji pozwala nadać ofierze różny wymiar.

Pamiętajmy też, że obok "wyzwania głównego", czyli zazwyczaj tego, które rozwiązywane jest w finale powieści, istnieje wiele "wyzwań pobocznych", pojawiających się wcześniej. Nie ma oczywiście potrzeby, żeby za każdym razem bohater płacił w ten czy inny sposób za ich pokonanie. Ofiara staje się tu elementem wyróżniającym: wyzwanie przy którym się ona pojawi, zostanie przez czytelnika odebrane jako istotniejsze - bo wpływa w jakiś sposób na sytuację bohatera oprócz pchania akcji do przodu.

Powstaje nam schemat, który, choć niekoniecznie heroiczny, aż się prosi o zapisanie wielkimi literami: Bohater podejmuje Wyzwanie i odnosi Zwycięstwo za cenę Ofiary. Powiecie, że truizm. Jasne, ale warto zastanowić się: skąd ten truizm się wziął i jaka jest jego funkcja w opowieści? A co więcej: czy można (i warto) go zmienić i jak ta zmiana może wpłynąć na historię, którą opowiadamy?

*Byłem piewien, że postać grana przez Bruce'a Willisa nazywała się McLane, ale Wikipedia mówi mi co innego.

**Tak, nie lubię Conana.

***Chyba, że przegra. Ale to zupełnie inna bajka i inny koncept pisarski.

****Tak, pomyślałem o Jedynym Pierścieniu, ale nie wiem czy zniszczenie siły ewidentnie destruktywnej (nawet jeśli dawała też „bonusy”) podpada pod kategorię ofiary. IMO nie taki był przekaz Władcy.